Varenius (1681)

Beschreibung des Kantischen Exemplars (Warda 1922, S. 18f.).

Die erste Ausgabe ist 1650 in Amsterdam erschienen: [Titelbild].

Das folgende Exzerpt primaer nach: <4> VIa C 7bc (Cambridge 1672) [8°, 511 S.] [Titelbild].

In beiden auf Newton zurückgehenden Ausgaben aus Cambridge von 1672 und 1681 fehlt das Titelkupfer der in Amsterdam bei Elsevir verlegten Erstausgabe von 1650. Die ikonographische Darstellung der zentralen Aussage des Buches, die auch für die Entstehung des Werkes maßgebend gewesen sein dürfte, wird dadurch etwas verdeckt. Enthalten ist hingegen die ›Bildaussage‹ auch in beiden späteren Elsevir-Ausgaben von 1664 und 1671.

[Zur Zählweise: C steht für Caput / Kapitel; S. für die Seite der benutzten Newton'schen Ausgabe von 1672 oder der Ursprungsfassung von 1650.; W-St]

Namentliche [implizite] Bezüge: Programm 1757 (Ak, II: 004,14) / Holstein, p. 16, 48 / He8, p. 12, 15, 18, 29 / Hesse, p. 43 / Kaehler, p. [78] / Doenhoff, f. --.

|C_00 Epistola Dedicatoria [Nicht paginiert.]
[1. Satz:] Tota haec rerum Universitas, quam Mundum appellare consuevimus, à longo jam tempore commune quasi hominum consensu divisa fuit in Tellurem & Coelum.
[Seite 4f.:] Sed ut ad Geographiam redeam, etsi haec tantum de Tellure agat, quae instar puncti est si cum Coelo conferatur, tamen non minus peculiarem partem Mathesis constituit, quam Astronomia, idque propter causas supra allatas. Duplex autem est Geographia: una Generalis, altera Specialis. Illa considerat Tellurem in genere, varias ejus partes & generales affectiones explicans: haec autem, Specialis scilicet, observans regulas generales recenset singularum regionum situm, divisionem, terminos & alia cognitu digna. Caeterum qui hactenus Geographiam scripserunt, illi de sola fere speciali prolixe egerunt, pauca vero ad Generalem pertinentia explicarunt, plurimis iisque necessariis / neglectis & omissis, ita ut juvenes specialem addiscentes fundamenta hujus disciplinae maxima ex parte ignorarent, & ipsa Geographia vix Scientiae titulum tueretur. [... / August 1650]

[Aufbau nach der Synopse S. 6ff; im ersten Capitel; die Zählung der C_apitel läuft durch.]

• Sectio 1: de praecognitis (Cap. 1-2)
• Sectio 2: affectiones totius Telluris (3-7)
• Sectio 3: Terrae constitutio & partes explicantur (8-11)
• Sectio 4: Hydrographia (12-17)
• Sectio 5: de mutatione locorum aridorum in Aquosa; & contra (18)
• Sectio 6: Atmosphaera (19-21)

• Terrestria
• Coelestia
• Humana

|C_1 de Prolegomenis.
S. 1:
• [Geographia Definitione, Divisione, Methodo & aliis Prolegomenis]
  Definitio. Geographia dicitur scientia Mathematica mixta, quae Telluris, partium illius affectiones à quantitate dependentes, nempe figuram, locum, magnitudinem, motum, coelestes apparentias, atque alias proprietates affines docet.
  S. 2:
  Divisio.
  Dividimus Geographiam in Generalem & specialem, sive universalem & particularem. (Golnotzius explicationem Geographiae ait duplicem esse, Exteriorem & interiorem, sed impropria & Catachrestica est haec appelatio, & sine ratione assumpta, cum termini, Generalis & Specialis, sint aptiores.) [...]
  Objectum.
  Objectum Geographiae, sive subjectum circa quod, est Tellus, inprimis superficies ejus & partes.
  Affectiones.
  Triplicis generis esse videtur illa, quae in singulis regionibus considerari merentur, ac proinde in Speciali Geographia ad singulars regiones explicari possunt cum fructu discentium & Lectorum, nempe Terrestria, Coelestia, et Humana. [...]
  S. 3:
  Principia.
  Triplicia sunt principia, quibus Geographia utitur ad confirmandam Propositionum veritatem. Primo, Geometricae, Arithmeticae atque Trigonometricae propositiones. Secundo, Astronomica praecepta & theoremata, etsi miraculo simile videatur, quod ad Telluris, in qua habitamus, naturam cognoscendam uti debeamus coelestibus / corporibus, quae tot myriadibus milliarum à nobis remota sunt. Tertio, Experientia. Etenim maxima Geographiae pars, inprimis specialis, sola experientia & observatione hominum nititur, qui regiones singulas descripserunt.
  S. 4:
  Ordo.
  
  Methodus.
  De Methodo, hoc est, Modo probandi dogmatum Geographicorum veritatem, sciendum est, quod in Generali Geographia plurima proprie dictis Demonstrationibus confirmentur, inprimis coelestes affectiones: in Speciali autem Geographia omnia fere sine Demonstratione explicantur (exceptis coelestibus affectionibus, quae demonstrari possunt) quod experientia & observatio, hoc est sensuum testimonium illa confirmat, neque possunt alio modo probari. Etenim scientia tripliciter sumitur. Primo, pro qualicumque cognitione, etiamsi ex probabilibus tantum sit. Secundo, pro cognitione certa, sive haec certitudo à Demonstrationum robore, sive à sensuum testimonio dependeat. Tertio, pro sola cognitione per Demonstrationem: quae usurpatio strictissima est, convenitque Geometriae, Arithmeticae, reliquisque Scientiis Mathematicis, excepta Chronologia, Astrologia & Geographia, quibus Scientiae vocabulum in secunda significatione competit. [...]
  S. 5:
  Origo Geographiae.
  S. 6:
  Geographiae Praestantia.

|C_2 de quibusdam necessariis ex Geometria.

Sectio Secunda, affectiones totius Telluris

|C_3 de Telluris Figura.

|C_4 de ejus dimensione & magnitudine.

|C_5 de ejus motu.

|C_6 de ejus loco in Systemate Mundi.

|C_7 de Telluris substantia & constitutione. [1650, S. 62ff.]

• Propositio_7: Terrarum species variis modis inter se commixtae sunt in Tellure [1650, S. 69.]
  £{He8-18}
  Cum Amstellodami aliquando ad puteum faciendum effoderetur terra usque ad ducentorum & triginta duorum pedum profunditatem, hae species terrarum oblatae sunt. Hortensis terrae pedes septem, nigrae ad ignem nutriendum aptae, quam vocant Torff (neque enim sunt cespites propriè loquendo) pedes novem, argillae mollis novem, arenae octo, terrae quatuor, argillae decem, terrae quatuor, arenae, super qua solent domus Amstelodames fistucari, pedes decem argillae duo, Sabulonis albi quatuor, siccae terrae quinque, [...], ubi fossio desiit.

Sectio Tertia, in qua Terrae Constitutio & partes explicantur

|C_8 de Divisione partium terrae in partes integrantes, facta à mari.

|C_9 de Montibus in genere, & dimensione altitudinis.

|C_10 de Montium differentiis, et tractu, et in specie des montibus ardentibus. [1650, S. 96ff.]

• Propositio_1: Quidam montes parvo circuitu sunt, alii longe tractu se extendunt.

  Celebriora juga sunt haec.
  1. Alpes, [...]
  2. Jugae Peruviana [...]
  3. Plurima alia juga sunt inter Periviam & Brasiliam, [...]
  4. Hisce jugis adde, etsi minus celebria, Canadensi, Novaer Albionis, & pplirima alia in America Septentrionali, [...]
  5. Tauri Montis jugum im Asia [...]
  6. Imaus Mons, crucis forma duabus viis progreditur, [...]
  7. Caucasi montis jugum à Septentione ad Ausstrum, versus pontum Euxinum à Caspio mari [...]
  [...]
  £{Hol-023,08-09} [ Nicht die Quelle ]
  13. Juga Norwegiae & Lappiae, quae à promontorio australi Norwegiae incipiunt, atque Sueciam ex parte separant à Norwegia, deinde multis ordinibus progrediuntur in ultimam usque Lappiam, variisque vocabulis distinguuntur, ut Fillefiel, Dofrefiel, &c.

  ---

  [...]

• Propositio_5: Montes ardentes et ignivomos enumerare. [1650, S. 105ff.]

  1. Celeberrimus est Aetna, Sicilae mons, hodie Gibel, [...]
  [1650, S. 106]
  2. Hecla mons Islandiae, non minus interdum saevit quam Aetna, & magnos lapides projicit: continui in illo ignes, libero exitu carentes, saepe miros edunt sonos, lamentationibus similes; inde multi creduli putarunt, ibi esse infernum , & impias animas cruciari.
  /£{He8, 21}
  3. Vesuvius Campaniae, hodie monte di Soma, non procul ab urbe Neapoli: [...]. Dion Cassius refert, regnante Vespasiano adeo vehemens suisse incendium ejus & flammarum impetum, ut cineres ex ejus foco seu penetralibis cum sulphureo fumo projecti non modo Romam vento deferrentur, sed etiam ultra Meditarraneum mare in Africa usque ad Aegyptum, praeterea aves in aëre suffocati deciderent in terram, pisces in servente & infectâ vicina aqua interirent.
  4. Mons in Java insula [...]

  ---

• Propositio_8: Montibus opponuntur brathra, specus & abyssi, quae in paucis terrae locu reperiuntur. [1650, S. 111-112.]

|C_11 de Fodinis, Sylvis & Desertis. [1650, S. 112ff.]

Sectio Quarta, Hydrographia, in qua Aquarum constitutio & propietates explicantur

|C_12 de Oceani partitione [divisione] per terras. [1650, S. 118ff.]

|C_13 de quibusdam Oceani proprietatibus. [1650, S. 132ff.]

• Popositio_1: Oceant atque omnium liquidorum superficies est rotunda, Sphaerica, sive, est pars superficiei Sphaericae, cujus centrum idem est quod Telluris totius, sive Terra.
• Propositio_5: An Oceanus ubique sit ejusdem altitudinis? [1650, S. 142ff.]
  £{Hol-016,07 / Hol#13} / £{He8-12} [⇒ S. 144-147]
• Propositio_6: Profunditas maris sive Oceani in plerisque partibus explorari potest bolide: pauca loca sunt, quorum fundus hactenus nondum attingi potuit.
  £{Hol-005,17-18} / £{Hes-006,27} / £{Kae-065,13} /£{Doe-007,19}
  Nautae profunditatem explorant bolide, cujus materia est plumbea, figura pyramidalis, pondus duodecim circiter librarum, si funis sit trium vel plurium librarum, qualis sufficit ad ducentas perticas, etsi alii requirant bolidem plurium librarum. Possunt tamen in hac observatione decipi, si funis ab aquae vorticibus & undis abreptus non perpendiculariter sed oblique descendat.
• Propositio_16: In quibusdam Oceani partibus quaedam peculiaria reperiuntur.
  £{Kae-078,01}
  In Oceano ad Indiae littora Malabarica & ad Cambaiam serpentes in superficie aquae feruntur: hoc nautis signum, si forte ex aliis non possint colligere, an regionibus illius propinqui sint. [Adickes 1911, S. 251]

|C_14 de motibus Oceanis; & in specie, de fluxu & refluxu. [1650: S. 174]

|C_15 de Lacubus, Stagnis, & Paludibus. [1650: S. 216]

|C_16 de Fluviis in genere. [1650: S. 230]

• [S. 155] Propositio_5: Unde oriatur, quae ex fontibus profluit? [1650: S. 234-247]
  £{He8-29}
  ####################

|C_17 de Aquis mineralibus, thermis, acidulis & aliis, quas vulgus admiratur. [1650: S. 287]

Sectio Quinta

|C_18 de Mutatione locorum aridorum in Aquosa; & contra. [1650: S. 313]

• Propositio_19: Cur in medio Oceano paucae insulae & nulla insularum agmina reperiuntur, sed plurima ad magnas Continentes sive magnas Insulas?
  De veritate Propositionis non est quod dubitemus: eam quippe experimentia probat. In vasti Pacifici Oceani medio vix una vel altera parva insula conspicitur: Sic in Oceano vasto inter Africam & Brasiliam praeter insulam S. Helenae, & Ascensionis, paucae repertae sunt. At circa littora Continentium vel in Oceano non procul a littoribus Maximarum Continentium omnes existunt insulae (paucis illis exceptis, quas dixi) inprimis hoc animadvertere licet in numerosis illis, quas Agmina insularum appellamus, quae omnia Continentibus sunt vicina.

Sectio Sexta, de Atmosphaera

|C_19 de Atmosphaera & Aëre.
• [Propositio_41: 1650, S. 382-387]
  Aer in quibusdam locis quae habet peculiaria
  £{He8-15}
  [1650, S. 384] Cum haec à Typothetis essent disposita incidi forte in observationem quandam à Davide Froelichio in monte Carpatho Hungariae institutam, quae quoniam non parum facere videbatur ad judicium de aeris altitudine & regionum ejus constitutione ferendum, ideo eam hic adjugendam existimavi, etsi ad Propositionuem XVIII debuisset adjungi. [...]
  [1650, S. 386] Vnde Collegi summum cacumen istius montis Carpathici ad milliare Germanicum à radicibus suis imis exsurgere, & ad supremum usque aëris regionem, ad quam venti non adscendunt, pertingere. Explosi in ea summitate Sclopetum, quod non majorem sonitum primo prae se tulit, quam si ligillum vel bacillum confregissem, post intervallum autem temporis, murmur prolixum invaluit, inferioresque montis partes, convalles & sylvas opplevit.

|C_20 de Ventis in genere.

|C_21 de Ventorum differentiis & in specie. [1650, S. 403]

• [S. 269f.:] Propositio_3: Ventorum quidam sunt periodici & stati, alii vagi seu erractici.
  £{Hol-075,08-14}
  Stati dicuntur & periodici, qui certis anni diebus spirant & deinde certo dierum numero cessant, donec iterum spirare incipiant. Horum quidam sunt anniversarii, quidam semissis anni intervallo redeunt, quidam menstrui qui unius vel alterius mensis intervallo redeunt, quidam diarii, qui singulis diebus spirant. Aliter quoque subdividuntur stati venti, nempe quidam ubi incipiunt spirare, durant per aliquot menses, alii per semissem anni, alii uno mense, alii paucis diebus.
  Inter hosce praecipue illi observantur a nautis, qui per aliquot menses spirant in certis maris partibus, atque illos (ut etiam ipsa tempora quo tales venti spirant) vocant Motiones, Belgae, Moussons. Atque tales motiones imprimis in Oceano Indico ab Africa ad usque Philippinas Insulas notabiles sunt, etsi neque aliis locis desint. Magnum momentum in observatione harum motionum situm est, quippe tempus illarum nautae eligere debent ad navigationem quam instituunt versus eandem (vel collateralem) plagam, ad quam ventus ille spirat, neque suscipere navigationem in plagam motionis istius, sed exspectare motionem contrariam. Etenim in Indici Oceani partibus ubi unus ventus per aliquot menses spirans cessat, succedit alius ventus priori contrarius, atque eandem constantia durat, donec suum tempus absolverit, atque ideo hasce motiones vocant contrarias. Tempus autem commutationes motionum (verandering van Mousson) appellant illos dies, qui intercedunt inter finem unius motionis & principium contrariae. Neque enim cessante una motione statim altera incipit spirare, sed dies aliquot intercedunt, interdum plures, interdum pauciores; item, in quibusdam locis plures, in quibusdam pauciores. Atque hisce diebus intermediis, quibus nulla certe motio spirat, ventus est variabilis, insidiosa malacia, & plerunque incertis fluctibus agitatur mare, atque tempestates crebrae ingruunt. Quaedam ex motionibus bis in anno redeunt, sed non eandem vehementia, unde nautae unam vocant, de groote Mousson; alteram, de kleine Mousson.

|C_22 De affectionibus coelestibus in genere.

|C_23 De latitudine loci & elevatione poli.

|C_24 De Divisione Telluris in Zonas.

|C_25 De longitudine dierum & divisione Telluris in Climata.

|C_26 De luce, calore, & tempestatibus anni.

|C_27 De umbris, & divisione incolarum respectu umbrarum.

|C_28 De comparatione Affectionum coelestium in diversis locis, ubi de Antoecis, Perioecis & Antipodibus.

|C_29 De Diversitate Temporis in diversis locis.

|C_30 De diverso ortu Solis, Lunae, &c. atque aliis apparentiis.

|C_31 De longitudine locorum. [1650, S. 617]
£{Hol-111,11f.}

• [S. 414 / 1650, S. 634-651]: Propositio-7: Invenire longitudinem loci, in quo versamur, incogniti, sive, invenire meridiani in quo versamur, distantiam ab alio meridiano noto sive cujus situs in Mappis et Globo exprimitur vel exprimi potest.
  [Es werden sechs Methoden vorgestellt, auch als fünfte [1650, S. 645f.] mittels der vier erstmals von Galilei durch eine Teleskop gesehenen Jupiter-Monde. Als eine mögliche sechste Methode wird die mittels einer exakten Uhr diskutiert.
  Am Ende des Kapitels [1650, S. 658-665] eine alphabetische Tabelle mit Angaben für verschiedene Orte, darunter Mons regius Borussiae: Latitud. 54,20 // Longit. 64,45.]

|C_32 De situ locorum ad invicem.
[de compositione Globi terrestris & Mapparum.]

|C_33 De distantia locorum mutua.

|C_34 De Horizonte visibili. [1650, S. 739]

|C_35 De Arte Nautica in genere, & [in specie de] navium structura.
/ [1650, S. 744: De Artis Nauticae tribus partibus et in specie de parte prima, nempe Navium structura]

• Propositio_2: In fabrica navium attendendum est ad haec. [1650, S. 745-747]]
  [puppi / prora: Nein! / W_St: 27.07.2021]

|C_36 De onere navibus imponendo.

• Propositio_1: Onus exprimitur per vehes & dolia
  £{Hol-107,13-108,07}
  Onus navibus imponendum exprimitur per vehes et dolia.
  Dolium navis censetur 2.000 librarum. Vehes doliorum XII, atque adeo librarum 24.000. [Adickes 1911, S. 218]
• Propositio_8: de oneris quantitate [vollständig]
  Navis eam oneris quantitatem commode vehere plerunque censetur, cujus gravitas aequalis est graviti dimidiae aqueae molis, quam navis continere potest.
  Ex. gr. Si navis capax sit doliorum aquae 500.000 (quorum singula censentur 2.000 libris) hoc est, si capiat aquam librarum 1.000.000.000, poterit ei commode imponi onus 250.000 doliorum sive 500.000.000 librarum. Hoc sensu intelligendum est, quando dicunt, naves esse tot doliorum vel tot vehere vehes.
  Hispanicae Caracae sustinent ad 1.200 vehes: Belgarum naves Indicae maximae non ascendunt 800 vehes.

|C_37 De Directoria artis Nauticae.
Parte prima Cognitio intervalli.
[de Limeneuretica sive Arte dirigendae navis, & prima ejus parte.]

|C_38 Secunda parte, Cognitio plagarum.
[de secunda artis directoriae parte.]

|C_39 Tertia pars de Histiodromia sive via navis. [1650, S. 763-779]]

|C_40 Quarta pars de loco navis in itinere.
[de Cognitione loci, ad quem navis pervenit ad quodlibet navigationis tempus, & ejus signatione in Mappis.] [1650, S. 779-786]